Հելլենիստական պետություններ– թագավորություններ, որոնք ձևավորվել են Ալեքսանդր Մակեդոնացու իշխանության փլուզման արդյունքում և որդեգրել հունական մշակույթն ու ապրելակերպը:

Հանդուրժողական քաղաքականություն– նշանակում է ընդունել և հարգել այն մարդկանց և խմբերի հիմնական իրավունքները, կրոնական ծեսերը, հավատքը, մշակույթը, տեսակետները, որոնք տարբերվում են սեփականից:

Ք. ա. 334 թվականին Ալեքսանդր Մակեդոնացու բանակը ներխուժեց Փոքր Ասիա՝ նշանավորելով հայտնի Արևելյան արշավանքի սկիզբը, որն Աքեմենյան կայսրությունը նվաճելու նպատակ ուներ: Վճռական ճակատամարտը տեղի ունեցավ Ք. ա. 331 թ. Բաբելոնից ոչ հեռու՝ Գավգամելայի մոտ: Ճակատամարտին մասնակցում էին և հայկական զորքերը: Հին պատմիչների վկայությամբ՝ նրանք գտնվում էին աջ թևում և ոչ միայն հետ մղեցին հունմակեդոնական զորքերի հարձակումը, այլև ներխուժեցին նրանց թիկունք: Չնայած այդ ամենին՝ պարսկական զորքերը ճակատամարտում պարտվեցին, և Դարեհ III արքան փախավ մարտադաշտից։ Դարեհի՝ իր իսկ մերձավորների կողմից սպանվելուց հետո շուտով փլուզվեց Աքեմենյան կայսրությունը: Ստեղծվեց մի նոր հսկայական կայսրություն՝ Ալեքսանդր Մակեդոնացու կայսրությունը: Մայրաքաղաքն էր Բաբելոնը:

Երվանդական Հայաստանի անկախության վերականգնումը

Աքեմենյան կայսրության փլուզումը Երվանդունիներին հնարավորություն էր տալիս հավակնելու ինքնիշխանության և վերականգնելու Հայաստանի անկախությունը։ Մեծ Հայքում Ք. ա. 331 թ. գահ է բարձրանում Երվանդ III-ը:

Մայրաքաղաքը տեղափոխվում է Արարատյան դաշտ՝ քաղաք Արմավիր, որը վերածվում է քաղաքական, տնտեսական, մշակութային և հոգևոր խոշոր կենտրոնի: Մայրաքաղաքի տեղափոխությունը նշանավորում էր սատրապական կարգավիճակի թոթափումը և պետության անկախացումը:

Երվանդ III-ի աջակցությամբ նույն տարում Փոքր Հայքում գահ է բարձրանում Միթրաուստեսը։ Մեծ Հայքը միառժամանակ նաև Փոքր Հայքի անկախության երաշխավորն էր: Թեպետ Հայաստանը դեռ ամբողջությամբ ներգրավված չէր Արևելքի և Արևմուտքի աշխարհաքաղաքական պայքարում, բայց ակտիվ դեր էր խաղում Փոքր Ասիայի քաղաքական կյանքում։ Այսպես՝ Երվանդ արքան քանիցս աջակցում է այն պետություններին, որոնք փորձում էին պահպանել նոր իրավիճակում ձեռք բերված անկախությունը: Նա աջակցում էր կամ ռազմական ուժով, կամ էլ քաղաքական ապաստան տալով։ Օրինակ՝ մակեդոնական զորքերին պարտված Կապադովկիայի թագաժառանգին Երվանդը նախ ապաստան է տալիս Հայաստանում, իսկ հետո նաև ռազմական ուժով վերականգնում գահին։

Այդուամենայնիվ, անկախությունը հնարավոր է լինում պահպանել նախ և առաջ շնորհիվ այն բանի, որ Ալեքսանդր Մեծի ռազմաքաղաքական առաջնահերթությունների մեջ դեռ ներառված չէր Հայաստանի նվաճումը: Ալեքսանդր Մեծն ուղարկում է բանակներ, որոնք ջախջախվում են հայերի կողմից, սակայն նա անձամբ ռազմական արշավանք չի առաջնորդում Հայաստան: Հայկական թագավորությունների համար նպաստավոր էին նաև Ալեքսանդր Մակեդոնացու մահվանը հաջորդած տարիները: Նրա զորավարների, իսկ ապա հելլենիստական պետությունների միջև տևական պատերազմներ էին մղվում։ Դրանք միառժամանակ շեղում են ուշադրությունը հայկական նորաստեղծ պետություններից։ Բացի դրանից՝ Երվանդը կարողանում էր դիվանագիտական ճկունություն ցուցաբերել Ալեքսանդրի հաջորդների ճամբարում սկսված երկպառակությունների ընթացքում՝ աջակցելով իրեն ցանկալի ուժին: Այսպիսով՝ անկախությունը հնարավոր է լինում պահպանել նաև ճկուն դիվանագիտության շնորհիվ։ Սա էլ նպաստում է հայկական թագավորությունների ամրապնդմանը:

Սելևկյան պետությունը

Ալեքսանդրի վաղաժամ վախճանից հետո նրա կայսրությունը շուտով բաժանվեց նրա զորավարների միջև։ Արդյունքում Ալեքսանդրի կայսրությունը մասնատվեց մի քանի թագավորությունների միջև։ Դրանցից ամենամեծը Սելևկյան պետությունն էր, որը տարածվում էր Փոքր Ասիայից մինչև Սիրիա և Հնդկաստան: Նոր կայսրության կառավարիչները բախվեցին բազմաթիվ մարտահրավերների: Նրանց թագավորությունն ընդգրկում էր նախկին Պարսկական կայսրության մեծ մասը: Այնտեղ ապրում էին տարբեր ժողովուրդներ՝ տարբեր սովորույթներով։ Այդ ժողովուրդներից շատերը, դժգոհ լինելով նոր իշխանությունից, ապստամբում էին իրենց առաջնորդների դեմ: Խնդիրը կարգավորելու համար Սելևկյանները որդեգրեցին Ալեքսանդր Մակեդոնացու հանդուրժողական քաղաքականությունը։ Ըստ այդմ՝ պետք է քաղաքացիություն տրվեր ոչ միայն հույներին, այլև բնիկ ժողովուրդներին, ոչ հունական համայնքները պետք է ստանային շնորհներ և հովանավորություն իրենց Սելևկյան տիրակալներից, նրանց կրոնական ծեսերը, հավատքներն ու սրբավայրերը պետք է պաշտպանվեին ու հարգվեին։ Մերձավորարևելյան ավանդույթների նկատմամբ հանդուրժող Սելևկյան տիրակալները սկսեցին ընդունել և յուրացնել այդ ավանդույթներից մի քանիսը՝ անկասկած, քաղաքական նպատակներով։՝

Այնուամենայնիվ, Սելևկյանների ծրագրերը ներառում էին շատ ավելին, քան պարզապես հանդուրժողականության քաղաքականությունը։ Զուգահեռաբար նրանք մեծ ծավալներով սկսեցին նոր քաղաքներ կառուցել։ Քաղաքներն այն կարևոր հանգրվաններն էին, որոնց միջոցով իրականացվելու էր թե՛ իշխանութ- յան ամրապնդումը և թե՛ նոր աշխարհի յուրացումը։ Դրանք նպաստեցին նաև հունական լեզվի ու մշակույթի տարածմանը Սելևկյան թագավորության բոլոր մասերում։ Չնայած այդ ամենին՝ Սելևկյանները ստիպված էին դիմակայել բազմաթիվ տարածքների անջատողական ձգտումներին, մինչդեռ նրանց տարածքային նկրտումները դեռ չէին բավարարվել։

Հայկական թագավորությունները և Սելևկյանները Ք. ա. III դարում

Երվանդական Հայաստանն անկախության վերականգնումից հետո զգալի փոփոխության ենթարկվեց Ք. ա. III դարում։ Թագավորության արևմտյան շրջանները, ներգրավվելով հելլենիստական երկրների զարգացած առևտրատնտեսական հարաբերությունների մեջ, աստիճանաբար սկսեցին տարբերվել թագավորության մյուս տարածքներից: Սա հանգեցրեց նաև այդ հատվածի քաղաքական տարանջատմանը: Ք. ա. III դ. կեսերին Մեծ Հայքից անջատվեցին Ծոփքն ու Կոմմագենեն և առանձին միացյալ թագավորություն կազմեցին: Հարկավ, այդ մասնատման մեջ իր մեծ ներդրումն ուներ Սելևկյան կայսրությունը, որը ձգտում էր տիրել ամբողջ Հայաստանին: Նորաստեղծ հայկական թագավորության գահին Երվանդական արքայատան կրտսեր ճյուղի ներկայացուցիչ Սամոսն (Շամն) էր։ Վերջինս նաև իր անունով դրամներ էր հատում, որոնք մինչ օրս հայտնի ամենահին հայկական մետաղադրամներն են: Որոշ ժամանակ անց Ծոփք-Կոմմագենեի թագավորությունը ևս տրոհվեց, և ստեղծվեցին Ծոփքի ու Կոմմագենեի առանձին թագավորությունները: Այդպիսով՝ Հայաստանի տարածքում ձևավորվեցին հայկական չորս թագավորություններ՝ Մեծ Հայք, Փոքր Հայք, Ծոփք և Կոմմագենե: Իսկ արդեն Ք. ա. III դարի վերջին Երվանդական այդ պետությունների համար ստեղծվել էին անբարենպաստ պայմաններ. մոտ էր դրանց վախճանը:

Հարցեր և առաջադրանքներ

1. Ինչո՞ւ էին քաղաքները կարևոր հունական մշակույթի, այդպիսով՝ Սելևկյանների իշխանության տարածման համար:
Քաղաքներն այն կարևոր հանգրվաններն էին, որոնց միջոցով իրականացվելու էր թե՛ իշխանութ- յան ամրապնդումը և թե՛ նոր աշխարհի յուրացումը։ Դրանք նպաստեցին նաև հունական լեզվի ու մշակույթի տարածմանը Սելևկյան թագավորության բոլոր մասերում։ Չնայած այդ ամենին՝ Սելևկյանները ստիպված էին դիմակայել բազմաթիվ տարածքների անջատողական ձգտումներին, մինչդեռ նրանց տարածքային նկրտումները դեռ չէին բավարարվել։

2. Ընդհանրացրո՛ւ: Որո՞նք էին Երվանդական Հայաստանի մասնատման ներքին և արտաքին պատճառները:
Երվանդական Հայաստանն անկախության վերականգնումից հետո զգալի փոփոխության ենթարկվեց Ք. ա. III դարում։ Թագավորության արևմտյան շրջանները, ներգրավվելով հելլենիստական երկրների զարգացած առևտրատնտեսական հարաբերությունների մեջ, աստիճանաբար սկսեցին տարբերվել թագավորության մյուս տարածքներից: Սա հանգեցրեց նաև այդ հատվածի քաղաքական տարանջատմանը: Ք. ա. III դ. կեսերին Մեծ Հայքից անջատվեցին Ծոփքն ու Կոմմագենեն և առանձին միացյալ թագավորություն կազմեցին:

3 . Գնահատիր: Ի՞նչ հետևանքներ կարող էին լինել Սելևկյանների համար, եթե Մեծ Հայքի թագավորությունը չտրոհվեր մի քանի այլ թագավորությունների:

4. Շարունակականություն և փոփոխություն

Պատկերացրու, որ դու Երվանդ III արքայի խորհրդականն ես և նրա հետ միասին մասնակցում ես Գավգամելայի ճակատամարտին: Երբ պարզ է դառնում, որ Դարեհ III-ը փախել է մարտադաշտից, հարկավոր է լինում արագ կողմնորոշվել հետագա գործողությունները ծրագրելիս: Ի՞նչ խորհուրդ կտաս Երվանդ արքային. կռվե՞լ մինչև վերջ Ալեքսանդր Մակեդոնացու դեմ, թե՞ նահանջել Հայաստան և հռչակել Հայաստանի անկախությունը:
Ես կխորհրդակցեմ գնալ և կռվել և հաղթել, որովհետև եթե փախել է ուրեմն նա շատ թույլ է և շատ հեշտ կլինի հաղթել։

Ի՞նչ ես կարծում, քո նախաձեռնությանը, արքայից բացի, հասարակության ո՞ր շերտերը կարող էին աջակցել: Իսկ ընդդիմանա՞լ (յուրաքանչյուր պատասխան հիմնավորիր առանձին):

Եթե Երվանդ III լսեր ինձ և գնար առաջ այդ ամբողջ պետությունը կլիներ իրենը։

Երվանդական Հայաստանի սոցիալ- տնտեսական և մշակութային կյանքը

Հին աշխարհի երկրներին ու ժողովուրդներին, ինչպես մեր ժամանակների երկրներին ու ժողովուրդներին, բնորոշ էին մշակութային և սոցիալ-տնտեսական ակտիվ փոխանակությունները: Դրանք կարևոր խթան էին ժողովուրդների ստեղծագործական ներուժի զարգացման և ազգային մշակույթների փոխհարստացման համար: Այդ առումով ուշագրավ է Երվանդական Հայաստանի պատմությունը: Այն ձևավորվել է Վանի թագավորության ավանդների հիման վրա, այնուհետև եղել է Աքեմենյան, իսկ ապա հելլենիստական մշակույթի ազդեցության ոլորտում: Թեև հզոր հարևանները կարևոր ազդեցություններ են գործել, սակայն հայկական թագավորությանը հաջողվել է պահպանել իր լեզուն, հավատալիքները և կառավարման համակարգերը:

Բառարան

Հելլենիզմ (հունականություն) | հունական մշակույթի և տեղական մշակույթների համադրությունը:

Հյուպարքոս I հին հունարեն բառ է, որ նշանակում է ենթաիշխան: Ենթարկվում էին սատրապներին:

Ապրանքափոխանակություն | կազմակերպման ձև, երբ մարդիկ իրենց արտադրած ապրանքները փոխանակում են այլ ապրանքներով:

Դրամական տնտեսություն – կազմակերպման ձև, երբ առևտուրը կատարվում է դրամով։

Կրոնը

Երվանդական Հայաստանում, ինչպես այդ ժամանակների այլ երկրներում, պաշտում էին բազմաթիվ աստվածների: Երվանդական նոր արքայատոհմը գերագույն աստվածների եռյակը փոխարինեց նոր եռյակով՝ Արամազդ՝ աստվածների հայրը, երկնքի ու երկրի արարիչը, Անահիտ՝ հայոց աշխարհի խնամակալը, խոհեմության ու պարկեշտության մայրը, մարդկանց բարերարը, և Միհր՝ արդարության և ճշմարտության պահապանը, մարդկային օրենքների աղբյուրը, որն իր ճառագայթներով լուսավորում է հանուր տիեզերքը և իր ջերմությունը հասցնում մարդկանց ու կենդանիներին: Երվանդական Հայաստանում պաշտում էին այլ աստվածների ևս, սակայն խորն էր հատկապես Միհրի և Անահիտի պաշտամունքը։ Այն գոյատևեց մինչև քրիստոնեության ընդունումը և անգամ դրանից հետո: Միհրի պաշտամունքի վկայություններից է հատկապես հայկական «Սասնա ծռեր» էպոսը, մասնավորապես դրան առնչվող «Մհերի դուռը», որտեղից պետք է վերածնվեր Փոքր Մհերը: «Մհերի դուռը» վկայում է նաև ուրար տական ժառանգության մասին՝ ուղղակիորեն կապվելով «Խալդիի դուռ» հասկացությանը: Այստեղից էլ՝ Խալդիի և Միհր/Մհերի հաջորդականությունը:

Աստվածների մասին պատմություններից զատ Երվանդական Հայաստանում գոյություն ունեին պատմություններ հին հերոսների մասին: Սերնդեսերունդ փոխանցված այդ պատմություններն ու ավանդազրույցները կոչվել են վիպասք: Դրանց մեծ մասը մեզ է հասել Մովսես Խորենացու միջոցով։ Մեզ հասած ավանդազրույցներից Երվանդական ժամանակաշրջանին են վերաբերում «Մեծն Տիգրանի վեպը» և մասամբ «Արտաշեսի վեպը»: Առաջինի մեջ պատմվում է մարաց Աժդահակ արքայի դեմ Տիգրան Երվանդյանի տարած հաղթանակի մասին: Երկրորդը պատ մում է Երվանդական արքայատան վերջին ներկայացուցչի՝ Երվանդ IV-ի դեմ Արտաշեսի տարած հաղթանակի մասին:

Սոցիալական կարգը

Երվանդական թագավորության հասարակությունը, ինչպես Վանի թագավորության հասարակությունը, բաժանված էր մի քանի անհավասար սոցիալական խմբերի կամ դասերի: Կենտրոնում արքան էր, որի ձեռքում էր երկրի ռազմաքաղաքական և կրոնական գերագույն իշխանությունը: Այդ իրավունքները որոշակիորեն սահմանափակվեցին, երբ Հայաստանը վերածվեց սատրապության, իսկ սատրապին արդեն նշանակում էր պարսից «արքայից արքան»։ Երվանդունիների դեպքում, ինչպես վկայում են սկզբնաղբյուրները, արվել է որոշակի բացառություն, նրանք ունեցել են ոչ միայն քաղաքական և դատական, այլև ռազմական իշխանություն: Նրանք ռազմադաշտ կարող էին դուրս բերել 48 հազարանոց բանակ (40 հզ. հետևակ, 8 հզ. հեծելազոր): Սատրապի իշխանությունն ինչ-որ առումով սահմանափակվում էր նաև Ավագների խորհրդով, որը բաղկացած էր ազնվականության ներկայացուցիչներից:

Հայաստանի սատրապը երկիրը կառավարելու համար ուներ իրեն ենթակա պաշտոնյաներ։ Հույն զորավար-պատմիչ Քսենոփոնից իմանում ենք սատրապին ենթակա հյուպարքոսի մասին: Սատրապության կարևոր հաստատություններից էր պետական գրագրությունը վարող դիվանատունը՝ իր հատուկ դպիրով: Կային նաև մատռվակներ, հացթուխներ, հարկահավաքներ և այլք: Երկրի քաղաքական, տնտեսական և մշակութային կյանքում այդ ժամանակ մեծ էր քրմական դասի կշիռը։ Քրմերի բարձր դիրքը և հեղինակությունը մեծապես հիմնված էին տաճարների և տաճարային տնտեսությունների նյութական հզորության վրա: Եթե նախկինում գերագույն իշխանության մարմնացումը արքան էր, ապա այժմ այդ իշխանությունը սատրապի հետ կիսում էր քրմապետը: Դա թերևս պայմանավորված էր նրանով, որ Հայաստանի քրմապետները նույնպես սերում էին արքայական տոհմից: Հայտնի է, որ վերջին Երվանդական արքա Երվանդ IV-ի օրոք քրմապետը նրա եղբայր Երվազն էր:

Մարդկանց մեծամասնությունն աշխատում էր որպես հողագործ, արհեստավոր կամ վաճառական: Գյուղատնտեսական արտադրության մեջ կարևոր դերակատարում ունեցող միավորը համայնքն էր, որը ղեկավարվում էր գեղջավագի կողմից։

Տնտեսությունը

Երվանդական անկախ թագավորության, հետո նաև սատրապական Հայաստանի տնտեսության մեջ առանցքային դեր ուներ երկրագործությունը։ Նշանակալի էր մնում նաև անասնապահության դերը: Այս մասին տեղեկությունների հիմնական սկզբնաղբյուրը Քսենոփոնի աշխատություններն են, որոնցում նա բազմիցս խոսում է հայերի բարեկեցության մասին։ Գյուղատնտեսության հիմնական ճյուղերի՝ երկրագործության ու անասնապահության մասին կարելի է որոշակի եզրակացություն անել հայերի տներում Քսենոփոնի հանդիպած սննդամթերքից (ցորենի հաց, գարեհաց, գարուց պատրաստված գինի (գարեջուր), հորած գինիներ, չամիչ, ընդեղեն, ձեթ և այլն)։ Իսկ երկրագործության նման բարձր մակարդակը վկայում է նաև ոռոգման համակարգի առկայության մասին, որը մասամբ ժառանգվել էր Վանի թագավորությունից։ Ոռոգելի տարածքների վարն ու հերկը կատարվել են երկաթե խոփ ունեցող արորներով։ Գործածվել են նաև մետաղե ծայրով բրիչներ: Երկաթից էին մանգաղներն ու գերանդի հիշեցնող գործիքները:

Քսենոփոնը վկայում է նաև Հայաստանում բուծվող ազնվացեղ ձիերի մասին, որոնք «փոքր էին պարսկականներից, բայց ավելի աշխույժ էին»։

Զարգացման բավարար մակարդակի էր հասել նաև ներքին ու արտաքին առևտուրը, որի մասին վկայում են Հերոդոտոսն ու Քսենոփոնը: Ուշագրավ է մանավանդ Բաբելոն արտահանվող գինու մասին Հերոդոտոսի վկայությունը: Արտահանումը կատարվում էր Եփրատ գետով։ Բայց և հարկ է նշել, որ Հայաստանի մեծ մասում դեռ անծանոթ էին դրամական տնտեսությանը, և առևտուրը կատարվում էր հիմնականում ապրանքափոխանակության ձևով։ Առևտրի զարգացման համար հատկապես կարևոր նշանակություն ունեցավ Դարեհ I-ի կառուցած բարեկարգ և անվտանգ «Արքայական ճանապարհը»:

Քաղաքներն ու արհեստները

Վանի թագավորությունից հետո Հայաստանում նոր քաղաքների ստեղծման մասին վկայություններ գրեթե չկան։ Երվանդական պետության կարևոր կենտրոնները շարունակում էին մնալ Վան-Տոսպը, Արմավիր-Արգիշտիխինիլին, Էրեբունին և այլն անգամ սատրապության ժամանակաշրջանում: Հայաստանի անկախության վերականգնումից հետո հելլենիզմի ազդեցությամբ քաղաքաշինությունը նոր թափ հավաքեց: Այն ավելի վաղ զարգացավ Ծոփք-Կոմմագենեի միացյալ թագավորությունում։ Մեծ Հայքում քաղաքաշինությունն ակտիվացավ Երվանդունի վերջին արքա Երվանդ IV-ի ժամանակ: Նա մայրաքաղաքը Արմավիրից տեղափոխեց նոր կառուցված Երվանդա շատ: Կառուցեց նաև Երվանդակերտ, Երվանդավան և Բագարան քաղաքները: Քաղաքները նաև արհեստագործության կենտրոններ էին:

Երվանդական Հայաստանի մշակույթում նկատելի է կապը Վանի թագավորության մշակութային ժառանգության հետ: ժառանգված ավանդույթները տեսանելի են քանդակներում, մետաղամշակման արվեստում, զարդարվեստում, կավագործության, մանածագործության և այլ արհեստներում:

Հարցեր և առաջադրանքներ

1. Ինչպե՞ս ենք իմանում Երվանդական Հայաստանի ներքին և արտաքին առևտրի զարգացման մակարդակի մասին:

Զարգացման բավարար մակարդակի էր հասել նաև ներքին ու արտաքին առևտուրը, որի մասին վկայում են Հերոդոտոսն ու Քսենոփոնը:

2. Ճանաչի՛ր ազդեցությունը: Ինչո՞վ կբացատրես Ծոփք-Կոմմագենե թագավորությունում քաղաքաշինության ավելի վաղ զարգացումը:

Հայաստանի անկախության վերականգնումից հետո հելլենիզմի ազդեցությամբ քաղաքաշինությունը նոր թափ հավաքեց: Այն ավելի վաղ զարգացավ Ծոփք-Կոմմագենեի միացյալ թագավորությունում։

3. Որոշարկի՛ր պատմական համատեքստը: Ինչո՞վ էր պայմանավորված Երվանդական Հայաստանի մշակույթի շեշտված համադրական բնույթը:

Երվանդական Հայաստանի մշակույթում նկատելի է կապը Վանի թագավորության մշակութային ժառանգության հետ: ժառանգված ավանդույթները տեսանելի են քանդակներում, մետաղամշակման արվեստում, զարդարվեստում, կավագործության, մանածագործության և այլ արհեստներում:

4.Պատմական հեռանկար. Պատկերացրու, որ դու շրջիկ վաճառական ես և որոշել ես, որ ժամանակն է վերջապես հաստատվել ինչ-որ քաղաքում. Ընկերներն առաջարկում են ընտրություն կատարել երկու քաղաքների միջև: Մեկում գերակայում է ապրանքափոխանակությունը, իսկ մյուսում՝ դրամական տնտեսվարությունը: Ո՞ր քաղաքը կընտրեիր դու և ինչո՞ւ: